Orlicz Michał (właściwe nazwisko Löwenstark) krypt. Mich., Michor, (mo), pseud. Jan Budzikowski (1893–1970), krytyk teatralny, publicysta, pedagog. Ur. 15 XI w Dąbrowie pod Tarnowem, pochodził z rodziny żydowskiej, był synem kierownika szkoły Hermana (Henryka) Löwenstarka i Antoniny. Uczęszczał do I Gimnazjum w Tarnowie i tu w r. 1911 uzyskał maturę. W l. 1911/12–1913/14 studiował prawo na UJ. Jako student w czasie podróży po Europie zachodniej (m. in. Wiedeń, Lipsk, Berlin, Monachium, Paryż) żywo interesował się ówczesnym życiem teatralnym i panującymi prądami artystycznymi. Wynikiem tych obserwacji były pierwsze publikacje i szkice teatrologiczne zamieszczane w prasie codziennej i tygodnikach. W latach pierwszej wojny światowej jako oficer armii austriackiej walczył O. na froncie rosyjskim i włoskim, następnie służył w WP, brał udział w walkach o Lwów (1918), potem w powstaniach śląskich. Mimo niesprzyjających warunków nie rezygnował ze swych zainteresowań teatralnych. W r. 1917 z ramienia Tow. Szkoły Ludowej (TSL) założył i prowadził stałą, półzawodową scenę w Bielsku-Białej p. n. Teatr Polski TSL, który dawał też przedstawienia w Cieszynie (1918). Wkrótce przeniósł swą działalność do Wilna, gdzie współpracował jako recenzent teatralny z czasopismem „Nasz Kraj”, następnie – powołany na członka miejskiej komisji teatralnej – w znacznym stopniu przyczynił się do ożywienia wileńskiego życia teatralnego. W czasie wypadków wojennych w l. 1919–20 jako polski oficer znalazł się w Mińsku, gdzie kontynuował działalność publicystyczną i teatralną m. in. w dzienniku „Goniec Miński”, a jako szef kwatery prasowej dowództwa frontu północno-wschodniego założył codzienne pismo frontowe „Ojczyzna”. Przez pewien czas był członkiem działającego w sezonie 1919/20 w Mińsku Teatru Polskiego (dyrektor Bronisław Skąpski). Wystąpił m. in. w roli Kostryna w „Balladynie” J. Słowackiego. O. był też założycielem teatru żołnierskiego, dla którego sam zdobywał repertuar i inscenizował sztuki. Latem i jesienią 1920 teatr O-a dawał przedstawienia w Warszawie, w gmachu przy ul. Śniadeckich.
W l. n. włączył się w Warszawie do działalności Naczelnej Rady Artystycznej Związku Artystów Scen Polskich (ZASP). Jako członek referatu organizacji artystycznej, następnie sekretarz generalny Rady «wniósł ogromnie wiele twórczego zmysłu organizacyjnego i świadomości porządku artystycznego» (E. Świerczewski). W l. 1922–3 był m. in. współinicjatorem egzaminów dla aspirantów sceny, wspólnie z Leonem Schillerem egzaminował z zakresu historii dramatu i historii teatru; opracował także wiele statutów i regulaminów artystycznych. W r. 1922 wspólnie z Juliuszem Osterwą i Janem Kochanowiczem uczestniczył w Katowicach w pracach komitetu tymczasowego dla stworzenia Tow. Przyjaciół Teatru Polskiego na Górnym Śląsku. W l. 1922–3 był redaktorem naczelnym organu ZASP „Sceny Polskiej”. W r. 1924 redagował tygodnik „Przegląd Teatralny i Muzyczny”, ponadto nie zaprzestawał działalności publicystycznej w innych czasopismach krajowych, zamieszczając przez wiele lat recenzje i artykuły krytyczne, m. in. w „Krakowskim Przeglądzie Teatralnym”, „Przeglądzie Teatralnym i Kinematograficznym”, „Maskach”, „Teatrze”, „Ilustrowanym Przeglądzie Teatralnym”, „Ponowie”, „Miesięczniku Literatury i Sztuki” (niekiedy podpisywał się jako Michał Lew Orlicz).
W l. 1925–6 ZASP mianował O-a swoim delegatem do spraw zagranicznych, korzystając z jego wyjazdu do Wiednia, gdzie z inicjatywy Min. Spraw Zagranicznych zredagował propagandowe dzieło o Polsce w językach: francuskim, angielskim i niemieckim, pt. „La Pologne contemporaine” (Vienne 1927), ocenione bardzo wysoko. Równocześnie wygłaszał odczyty (w języku niemieckim) o teatrze polskim. Za krzewienie kultury polskiej za granicą został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1928). W t. r. wyszedł pod jego redakcją naczelną wydany z inicjatywy „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” tom „Dziesięciolecie Polski Odrodzonej”. Po powrocie O-a do Wilna Osterwa powierzył mu kierownictwo literackie «Reduty» (sezony 1927/8 i 1928/9). O. odbył podróże artystyczne po kraju z zespołem tego teatru, wygłaszając prelekcje wprowadzające przed spektaklami (np. ponad sto razy przed „Księciem Niezłomnym” P. Calderona – J. Słowackiego). Okres ten był dla O-a – jak sam podkreślał – najlepszą szkołą teatru. W tym czasie wygłosił też obszerny cykl wykładów radiowych w Warszawie i Katowicach, m. in. Nowoczesne prądy teatralne w Europie. Niekiedy reżyserował, np. w lipcu 1930 gościnnie w Teatrze Wielkim we Lwowie „Czworo ludzi w czterech ścianach” W. Jastrzębca; był impresariem przedstawień zespołu Ireny Solskiej («Studio-Teatr») w objeździe po kraju, m. in. w Gdańsku i miejscowościach letniskowych nad Bałtykiem (1930–1). W r. 1935 (druk ukończono w r. 1932) ukazała się obszerna, bogato ilustrowana praca O-a Polski teatr współczesny (W.) będąca próbą syntezy działalności polskich scen zawodowych. Nadto pracował nad encyklopedią polskich walk niepodległościowych. W czasie drugiej wojny światowej przebywał podobno w Wilnie i był współorganizatorem przedstawień amatorskich.
Powojenna działalność O-a związana była z Łodzią. Od r. 1945 zamieszczał recenzje teatralne na łamach „Dziennika Łódzkiego”. Potem pełnił wiele odpowiedzialnych i różnorakich funkcji w łódzkim życiu teatralnym. Był kierownikiem literackim Teatru Muzycznego «Lutnia» (w r. 1948 adaptował dla tego teatru „Zemstę nietoperza” J. Straussa), Teatru Ziemi Łódzkiej, kierownikiem artystycznym Teatru «715» (sezon 1959/60), wykładowcą i prodziekanem wydziału reżyserskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej i Filmowej (do r. 1961). Zasadniczą jednak domeną działalności O-a po drugiej wojnie światowej był ruch amatorski, a szczególnie krzewienie kultury żywego słowa. Był konsultantem Wydziału Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Łodzi, w l. 1960–3 wiceprezesem Zarządu Głównego Związku Teatrów Amatorskich (ZTA), prezesem Oddziału Wojewódzkiego ZTA w Łodzi (do śmierci). Ponadto był członkiem wielu związków i stowarzyszeń, m. in. Tow. Upowszechnienia Kultury Ziemi Łódzkiej, Tow. Przyjaciół Łodzi, Wojewódzkiej Komisji Związków Zawodowych. Wygłaszał referaty w terenie (np. Piotrków, Wieluń, Zgierz), pisał artykuły do programów teatralnych i na łamach „Teatru Ludowego”, tłumaczył sztuki (np. „Przełom” B. Ławreniewa, „Szklanka wody” E. Scribe’a, „Rozwiedźmy się” V. Sardou). Sam był autorem komedii RWD – 9 (1934). Zmarł po długotrwałej chorobie 8 XI 1970 w Łodzi, O. był odznaczony m. in. Oficerskim Krzyżem Odrodzenia Polski, nagrodami artystycznymi Łodzi i woj. łódzkiego.
Był żonaty z nieznanego nazwiska Józefą.
Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i n.; Straus S., Bibliografia tytułów czasopism teatralnych, Wr. 1953; Bar, Słown. pseudonimów (przypisuje O-owi imię Jerzy); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Ciesielski Z., Teatr polski w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Gd. 1969; Kaszyński S., Teatr Łódzki w latach 1945–1962, Ł. 1970; Lam S., Współcześni pisarze polscy, W. [1922]; Orlicz M., Polski teatr współczesny, W. 1932 (tu: E. Świerczewski, Sylweta autora, s. 451–6, fot.); Udalska E., Teatrologia w Polsce w l. 1918–1939, W. 1977; – O zespole Reduty 1919–1939, Wspomnienia, W. 1970 (tu: Orlicz M., Historyczne dzieło Juliusza Osterwy, s. 100–7), 177 (fot.), 245, 409; Olszewski K., Śląska kronika teatralna 1914–1922, Kr. 1969; Osterwa J., Listy, W. 1968; Simon L., Spis przedstawień zespołu Reduty w ciągu dziesięciu lat 1919–1929, Wil. 1929; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. Gimnazjum I w Tarnowie za r. szk. 1903/4, Tarnów 1904; toż do r. 1910/11, Tarnów 1911; – „Express Ilustr.” 1962 nr 166 (fot.); „Kur. Warsz.” 1920 nr 59, 89, 1930 nr 196; – Nekrologi: „Odgłosy” 1970 nr 47 (M. Jagoszewski, fot.), „Roczn. Liter.” 1970 s. 620 (J. Chudek), „Scena” 1971 nr 5 s. 4 (A. Włodarczyk, fot.), „Tyg. Kult.” 1970 nr 47 (A. Włodarczyk); – Arch. UJ: W. P. II 267, 269, 271, 273, 275, 277; – Informacje Z. Wilskiego z Warszawy.
Barbara Berger